نام اختصاری: Cortisol

سایر نام ها : هیدروکورتیزون ، کورتیزول سرم

بخش مورد انجام: آنالیز هورمون

نوع نمونه قابل اندازه گیری: سرم یا پلاسمای هپارینه

حجم نمونه مورد نیاز :1 ml

شرایط نمونه گیری:

1. نیاز به ناشتایی نمی باشد.
2. به علائم تنش های جسمی ( مانند عفونت، بیماری حاد) یا روحی بیمار توجه کنید و آنها را به پزشک گزارش دهید.

ملاحظات نمونه گیری:

1. بهتر است نمونه گیری صبح گاه ( 8-6 صبح پس از خواب راحت شبانه) انجام شود.
2. نمونه دیگر خون را ساعت 4 بعد از ظهر بگیرید.
3. زمان خونگیری و هر گونه داروی مصرفی مؤثر بر نتایج آزمون را بر روی برگه آزمایشگاه گزارش کنید.

موارد عدم پذیرش نمونه: ذوب شدن نمونه در اثر حرارت موجب رد نمونه می گردد.

شرایط نگهداری :  سرم در C˚4 به مدت 2 روز و در C˚20-  تا یک ماه پایدار است.

کاربردهای بالینی : بر روی بیماران مشکوک به کم کاری و یا پرکاری غدد فوق کلیوی انجام می شود.

روش مرجع: RIA

روش ارجح: الکتروکمی لومینوسانس

سایر روشها: فتومتریک ایمونو اسی، فلوئورومتری، کمی لومینوسانس

مقادیر طبیعی:

بزرگسالان:

    8 صبح: 138 – 635 nmol/L   یا  5 – 23 µg/dl

4 بعد از ظهر: 83 – 359 nmol/L   یا   3 – 13 µg/dl  

16 – 1 سالگی :

8 صبح:                  3 – 21 µg/dl     

4 بعد از ظهر: 3 – 10 µg/dl  

نوزادان: 1 – 24 µg/dl          

تفسیر: بهترین روش ارزیابی فعالیت غده فوق کلیوی، سنجش مستقیم سطح کورتیزول پلاسمایی است. سطح کورتیزول به طور طبیعی در طی روز دچار نوسان می شود. بیشترین مقدار کورتیزول در حدود 8 – 6 صبح است که به تدریج در طی روز سقوط می نماید و در حدود نیمه شب به حداقل خود می رسد. گاهی اوقات اولین نشانه افزایش فعالیت غده فوق کلیوی تنها از میان رفتن این تغییرات روزانه می باشد، در حالی که سطح کورتیزول هنوز افزایش نیافته است. سطح بالای کورتیزول پلاسما نشانه سندرم کوشینگ و سطح پایین آن نشاندهنده بیماری آدیسون است. مقدار سطح کورتیزول 4 بعد از ظهر باید در حدود یک سوم تا دو سوم مقدار 8 صبح باشد. مقادیر طبیعی در افرادی که برای مدت طولانی شب کار بوده اند و روزها می خوابند جابجا می شود.

افزایش سطح : بیماری کوشینک، تومور های الکتوپیک مولد ACTH ، استرس، سندرم کوشینک، آدنوم یا کارسینوم فوق کلیه، هیپرتیروئیدی ( پر کاری تیروئید)، چاقی.

کاهش سطح : هیپرپلازی آدرنال، بیماری آدیسون، کاهش فعالیت هیپوفیز ، هیپوتیروئیدی (کم کاری تیروئید)، هپاتیت، سیروز.

عوامل مداخله گر: اکثر روش ها با پردنیزولون واکنش متقاطع دارند.

افزایش دهنده ها : بارداری، تنش روحی و جسمی،  استرس و داروهایی از قبیل استروژن ها، ضد بارداری های خوراکی، آمفتامین ها، کورتیزون، اسپیرونولاکتون ، متوکوپرامید، نیکوتین، اینترفرون، متوکسامید و اتانول.

کاهش دهنده ها : داروهای کاهنده کورتیزول عبارتند از آندروژن ها، آمینوگلوته تیمید، بتامتازون، داروهای استروییدی اگزوژن، دانازول، لیتیم، لوودوپا، متی راپون، فنی توئین و مرفین

توضیحات :

• سطح کورتیزول دارای تغییرات روزانه است. حداکثر 6 تا 8 صبح و حداقل حدود نیمه شب می باشد.
•  سطح خونی معمولاً 8 صبح و 4 بعد از ظهر اندازه گیری می شود.
•   استرس های روحی و جسمی میکانیسم هیپوفیزی- کورتیکال را تحریک و موجب افزایش کاذب کوتیزول می شود.
• در سندرم کوشینک (آدنوم یا کارسینوم فوق کلیه) سلول های نئوپلاستیک علارقم میکانیسم های مهاری طبیعی، کورتیزول می سازند.
• در پرکاری تیروئید سرعت سوخت و ساز افزایش یافته و سطح کورتیزول نیز در جهت تأمین نیاز بدن به افزایش گلوکز،  بالا می رود. در کم کاری عکس آن در بدن رخ می دهد.
• در بیماری آدیسون در اثر کاهش عملکرد غدد فوق کلیوی، سطح کورتیزول نیز کاهش می یابد.
• آزمایش سرکوب دگزامتازون آزمایش مهمی برای تشخیص سندرم کوشینگ و علت آن می باشد.

نمونه گیری های خاص کورتیزول :

1-   کورتیزول منفرد نیمه شب و هنگام خواب : در این پروتکل که برای بیماران بستری در بیمارستان استفاده می شود، بیمار در ساعت 11 شب خوابیده و یک ساعت بعد به آرامی بیدار می شود تا خونگیری صورت گیرد.

2-   آزمایش سرکوب دگزامتازون در طول شب : بی بیمار 1 mg دگزامتازون خوراکی در ساعت 11 شب داده می شود و نمونه خون در هشت صبح فردای آن روز گرفته می شود.

3-   آزمایش سرکوب دگزامتازون با دوز کم : نمونه ادرار 24 ساعته در 4 روز متوالی جمع آوری می شود. از 8 صبح روز دوم به بیمار mg0.5 دگزامتازون خوراکی هر 6 ساعت داده می شود ( در مجموع 8 روز). نمونه های خون در 8 صبح و 8 شب روز اول و مجدداً 8 صبح روز پنجم برای اندازه گیری کورتیزول گرفته می شوند. نمونه ادرار هم برای کورتیزول و هم کراتینین اندازه گیری می شود.

4-   آزمایش سرکوب دگزامتازون با دوز بالا: نمونه ادرار 24 ساعته در چهار روز متوالی جمع آوری می شود. از 8 صبح روز دوم به بیمار  mg 2دگزامتازون خوراکی هر 6 ساعت داده می شود(در مجموع 8 دوز). نمونه های خون در 8 صبح و 8 شب روز اول و مجدداً 8 صبح روز پنجم برای اندازه گیری کورتیزول گرفته می شوند. نمونه ادرار هم برای کورتیزول و هم برای کراتینین اندازه گیری می شوند

منابع:

1. کتاب جامع تست هاي تشخيصي و آزمايشگاهي پاگانا- دکتر مهتاب جعفر آبادي آشتياني و همکاران- نشر سالمي
2. کتاب جامع تجهيزات آزمايشگاهي فرآورده هاي تشخيصي- دکتر حميد رضا سقا و همکاران- نشر مير
   1. Findling JW, Raff H: Diagnosis and differential diagnosis of Cushing's syndrome. Endocrinol Metab Clin North Am 2001;30:729-747